نشست تخصصی "فرصت ها، چالش ها و مسائل پیرامون کتاب و نشر"

به گزارش روابط عمومی سازمان جهاد دانشگاهی استان گیلان در نشست تخصصی فرصت‌ها، چالش‌ها و مسائل پیرامون کتاب و نشر که ۲۴ آبان ماه مصادف با نخستین روز هفته کتاب و کتاب‌خوانی ، به همت معاونت فرهنگی سازمان جهاد دانشگاهی استان گیلان و با حضور علی امیری، سندپژوه و پژوهشگر تاریخ استان گیلان، محمد پرحلم، نویسنده، محقق و معاون فرهنگی هنری حوزه هنری استان گیلان، حمید بلوری، ناشر و مدیر تعاونی شرکت ناشران استان گیلان و حضور افتخاری انوش نصر، پیشکسوت هنر نمایش استان گیلان، برگزار شد، به مسائل حوزه کتاب و نشر پرداخته شد. 
علی امیری، سندپژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان با بیان مقدمه‌ای از پیشینه صنعت نشر و چاپ در ایران، گفت: معقوله چاپ در کشورمان معقوله‌ای وارداتی است. پس از رقم‌خوردن تحولات فکری سلسله صفویه و ورود اروپائیان به ایران، پدیده‌های نوظهوری که در دنیای غرب شکل‌گرفته‌بود، به کشورمان وارد‌شد و ایرانیان نسبت به آن‌ها آگاهی و شناخت یافتند. از‌جمله سوغاتی‌های وارد‌شده به ایران، فن و دانش چاپ به‌شکل ابتدایی بود که البته تا ابتدای دوره قاجاریه، بازتاب ملی گسترده‌ای نداشت. در زمان عباس‌میرزا‌قاجار که ولیعهدنشین تبریز بود، نخستین‌بار زمینه پدیداری صنعت چاپ و نشر در ایران فراهم‌شد. هم‌زمان با این موضوع، یکی از ایرانیان ارمنی‌تبار به‌نام موسیومیرداوودشاه‌نظریان تلاش‌کرد که تعداد معدودی از آثار ایرانیان را به چاپ برساند که مستندات هردو موضوع در تاریخ موجود‌است.
سندپژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان عنوان‌کرد: از همان ابتدای ورود صنعت نشر و چاپ، مقاومت‌هایی از جانب عده‌ای از مدافعین استنساخ نسخ خطی و دستنوشته‌های علما و نویسندگان صورت‌گرفت که در تلاش بودند همان طبع و سبک سنتی را پابرجا نگه‌دارند. در مقابل، مدافعان نوگرایی و نواندیش در‌صدد اشاعه سبک چاپ و نشر بودند که سرانجام دسته دوم پیروز شده و پس از تبریز، شهرهای اصفهان، تهران و رشت به‌عنوان شهرهای شاخص ایران، صنعت نشر و چاپ را در خود پایه‌گذاری کردند.
امیری با تاکید بر ارتقا کیفیت محصولات فرهنگی، ابراز کرد: ایجاد حساسیت و سخت‌گیری در بالابردن کیفیت محصول پژوهشی فرهنگی از مباحث و چالش‌های حوزه کتاب است. در حوزه چاپ و نشر گیلان تا قبل از دهه 80، شاهد چاپ کتاب‌هایی سنتی و عاری از هرگونه گرافیک و نگاه هنری شعف‌زا و مخاطب پسند بودیم. اما از نیمه‌های دهه 80، حوزه هنری استان و به تبعیت از آن برخی ناشران دیگر برآن شدند تا مدل‌های متعارف روز را در فضای چاپ و نشر گیلان پیاده کنند. بدین ترتیب نگاه سخت‌گیرانه از منظر هنری، فنی، ویراستاری و غیره افزایش یافت و به‌تدریج فضایی شبه حرفه‌ای بر این معقوله حاکم‌شد. در‌حال‌حاضر تنها سازمان دولتی که موفق به رعایت اصول استاندارد هم از نظر سوژه و هم ساختار در فضای چاپ و نشر خود شده، حوزه هنری گیلان است.
وی با اشاره به عوامل کاهش سطح مطالعه عمومی، افزود: شوق و علاقه به‌دست آوردن کتاب در جامعه پایین نیست، بلکه عواملی هستند که مانع از خرید کتاب می‌شوند که عمده آن عوامل اقتصادی است. باتوجه به قیمت بالای مواداولیه مثل کاغذ و دستمزد عوامل نشر کتاب اعم از پژوهشگر، ویراستار و غیره، هزینه تمام‌شده برای ناشر قیمت بالایی می‌شود که از توان اقتصادی بسیاری از مخاطبان خارج است. این عدم استقبال به خرید کتاب، عاملی‌است تا ناشر به‌اجبار تیراژ کتابش را پایین بیاورد. حذف سوبسید کاغذ و عدم حمایت دولتی از صنعت نشر، باعث شده که فشار مالی ناشر بر مصرف‌کنندگان نیز وارد‌شده و تعداد متقاضیان خرید کتاب، کاهش یابد. 
در این نشست تخصصی، محمد پرحلم، نویسنده، محقق و معاون فرهنگی هنری حوزه هنری استان گیلان با اشاره به سرانه مطالعه در کشور، بیان کرد: بدون،شک صنعت نشر و کتاب و کتاب‌خوانی در کشور ما رو‌به گسترش است. با نگاهی به گذشته در می‌یابیم که تعداد افراد باسواد و اهل‌مطالعه افزایش چشمگیری داشته ولی بااین‌حال با پیشرفت جهان و اهمیت کتاب‌خوانی، این میزان همواره کافی نیست. از طرفی ذکر این نکته ضروریست که در گذشته، سرانه مطالعه تنها به کتاب و نشریات می‌پرداخت اما امروزه هرفردی با حداقل سواد به دستگاهی به‌نام تلفن همراه مجهز است که به‌وسیله آن می‌تواند اطلاعات روز دنیا را در کسری از ثانیه در اختیار‌گرفته و مطالعه‌کند. بنابراین صرف‌نظر از اینکه چه چیزی را مطالعه می‌کنیم، میزان مطالعه با ورود ابزارهای الکترونیکی نسبت به گذشته افزایش یافته که البته این امر در سرانه مطالعه محاسبه و لحاظ نمی‌شود. 
محقق و معاون فرهنگی هنری حوزه هنری استان گیلان با تاکید بر ویژگی‌های منحصربه‌فرد کتاب، اظهار کرد: کتاب ویژگی‌های خاصی دارد که این خصوصیات را در دستگاه‌های جدید مثل موبایل، کامپیوتر و غیره نمی‌توان یافت. متاسفانه بسیاری از اطلاعات موجود در فضای مجازی ممکن است ناقص، جعلی و غیرموثق باشد. در‌حال‌حاضر مشکل مطالعاتی در این زمینه، نبود رفرنس و منبع مناسب و عدم آموزش و تشخیص مخاطبان است تا هرچیزی را در این فضا مطالعه و باور نکنند. بنابراین مطالعه در بستر فضای مجازی گرچه از نظر مقدار زیاد باشد اما صرفا مشخص نیست که این مطالعه برای شخص مفید، مضر یا خنثی است.
وی افزود: با این تفاسیر سرانه مطالعات افزایش یافته اما باید دقت کنیم که چه چیزی را مطالعه می‌کنیم. نهادهای فرهنگی مربوطه باید در این زمینه چاره‌اندیشی کرده و آموزش‌های لازم را جهت استفاده درست از فرصت مطالعاتی فضای مجازی به جامعه ارائه کنند.
پرحلم با اشاره به چالش‌های نشر کتاب، ادامه داد: تعدد مجوزهای نشر صادر‌شده و نشر غیرحرفه‌ای از چالش‌های بزرگ دنیای کتاب است. نشر یک فرآیند بوده که نیازمند ویراستار حرفه‌ای، گرافیست، طراح جلد، نمایه‌نویس و غیره است. متاسفانه اغلب مجوزداران نشر بصورت انفرادی کار می‌کنند و این به همان علت است که به نشر نگاه صنعتی نشده‌است. چالش‌های اقتصادی بر این حوزه بسیار تاثیرگذار بوده و در زمینه پرورش افراد حرفه ای در مشاغل مرتبط با نشر مثل ویراستار حرفه‌ای و غیره بسیار ضعف داریم و معمولا بعلت عدم کفاف اقتصادی، این حرفه ها بصورت نیمه‌کاره رها می‌شوند. فرهنگ و هنر در کشورهای مترقی دنیا، از حمایت اقتصادی دولت برخوردار است که متاسفانه در کشور ما چنین حمایت‌هایی از صنعت نشر صورت نمی‌گیرد که باعث شده با یک جریان غیرحرفه‌ای در این صنعت مواجه شویم. 
معاون فرهنگی هنری حوزه هنری استان گیلان تصریح کرد: اگر کار حرفه‌ای ارائه شود، برندسازی شکل می‌گیرد و مخاطب در سطح کلان همواره ناشرهای مدنظر خود را دنبال و حمایت می‌کند. ناشر وظیفه دارد اندیشه پژوهشگر و نویسنده را به بهترین شکل ممکن در اختیار خواننده قرار دهد که این نیازمند نگاه حرفه‌ای به نشر است. در نشر کتاب باید به ظرایف و آراستگی محصول بسیار توجه داشت و با بهترین کیفیت آن را عرضه نمود تا مخاطب را جذب کند. متاسفانه بسیاری از ناشران کنونی بعنوان شغل دوم و یا حتی در دوران بازنشستگی به این عرصه روی می‌آورند و دغدغه لازم را جهت نشر حرفه‌ای ندارند. همچنین تعدد مجوزهای نشر باعث شده که توجه و نظارت نهادهای مربوطه به این مسائل کمرنگ شده که خود از آسیب‌های وارده به دنیای نشر کتاب است.
پرحلم به فراگیر شدن نشر الکترونیک اشاره کرد و ادامه داد: ما به ناچار از سمت کتب چاپی به سمت کتب الکترونیک و صوتی در حرکت هستیم. این مسئله بویژه پس از شیوع کرونا پررنگ تر شده و فضای آموزشی ما را نیز تحت الشعاع قرار‌داده‌است. نسل جدید تدریجا از کتب چاپی و فیزیکی فاصله می‌گیرد که همین جریان باعث شده که صنعت نشر دچار تغییراتی شود. البته نسل گذشته همچنان به کتب چاپی تعلق‌خاطر دارد ولی استدلال نسل امروز در این حوزه به بعد اقتصادی و تفاوت هزینه خرید کتب چاپی و دیجیتال هم اشاره دارد که کتب الکترونیکی به مراتب قیمتی بسیار پایین‌تر از کتب چاپی دارند.
وی اضافه‌کرد: در صنعت نشر الکترونیک نیز همان عوامل نشر یعنی صفحه‌آرا، ویراستار، نویسنده، طراح جلد و غیره مورد‌نیاز هستند ولی برای مثال در کتب صوتی وجود گوینده مجرب، آهنگساز، صدابردار و ... نیز ضروری است. ایجاد فرصت‌های جدید شغلی و کاهش چشمگیر هزینه‌ها مثل هزینه چاپ و مصرف کاغذ می‌تواند از مزایای الکترونیکی‌شدن صنعت نشر باشد. 
پرحلم با اشاره به ضعف سیاست‌گذاری‌ها و نبود حمایت دولتی در حوزه کتاب یادآور‌شد: برخی از سازمان‌ها و نهاد‌ها صرفا از برخی کارهای سفارشی که در راستای ایدئولوژی آن‌هاست حمایت می‌کنند و می‌خواهند که هزینه لزوما در همان راستا صرف شود و به جنبه مخاطب‌پسندی کار توجه نمی‌کنند. قسمت عمده اینگونه کتب، غیرحرفه‌ای بوده و زیست فروشگاهی ندارند و مخاطب را جذب نمی‌کنند. چنین حمایتی، نه‌تنها به نفع حوزه کتاب نیست بلکه آسیب‌زا نیز هست. همچنین در مورد سیستم توزیع و عرضه کتاب، بسیاری از فروشگاه‌ها ترجیح می‌دهند که صرفا کارهای تبلیغ‌شده ملی را در ویترین قرار‌دهند تا فروش بیشتری داشته‌باشند و از عرضه کارهای جدید استقبال نمی‌کنند.
در این نشست تخصصی که به چالش‌های پیرامون نشر کتاب پرداخته شد، با حضور حمید بلوری، ناشر و مدیر تعاونی شرکت ناشران گیلان، همراه بود. وی در همین راستا بیان کرد: صنعت نشر و چاپ در عین وابستگی به‌هم دو حوزه جدا ازهم هستند. چاپ ابزاری برای ناشر است و صنعت نشر کمااینکه از سایر ابزارها نیز بهره می‌گیرد اما تولید نهایی آن از طریق چاپ خواهد‌بود. این دیدگاه در جامعه وجود دارد که همه ناشران لزوما چاپ‌خانه دارند یعنی ناشر را معادل یک چاپ‌خانه دار می‌دانند، در حالیکه قریب به 99% ناشران چاپ‌خانه ندارند. در مفهوم حقیقی، ناشر کسی است که برای امر فرهنگی مکتوب سرمایه‌گذاری می‌کند ولواینکه در کشور ما وضعیت اینگونه نیست چون به نشر نگاه صنعتی نشده‌است.
ناشر و مدیر تعاونی شرکت ناشران گیلان مطرح کرد: وقتی از نشر به‌عنوان یک صنعت یاد‎می‌شود، باید خصوصیات صنعت را نیز برای آن در نظر گرفت که یکی از این ویژگی‌ها تولید ارزش افزوده بالاست. در کشور ما چندین برابر استاندارد جهانی ناشر داریم. حدود 19 هزار ناشر در کشورمان مجوز نشر دارند که باتوجه به جمعیت 80 میلیونی ایران رقم بسیار بالایی است. از طرف دیگر کمتر از یک دهم تعداد ناشران، کتابفروشی داریم تا محصولات نشر را عرضه کنند. ماحصل تمام زحمات نشر در سیستم توزیع و عرضه ارائه می‌شود و اهمیت و تقویت آن از ضروریات این صنعت است.  این عدم تطابق بعلت این است که برای نشر هنوز صنعت ایجاد نشده که دلایل آن می‌تواند حاکمیتی و یا مربوط به خود صنف نشر باشد. 
بلوری به یکی دیگر از چالش‌های صنعت نشر اشاره کرد و ادامه داد: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های این حوزه مربوط به مجوزهاست. در حال حاضر اخذ مجوز نشر در کشورمان بسیار سهل بوده و شرایط آن تنها تحویل مدارک به سازمان ارشاد، یک امتحان و نشر چهار کتاب در سال است. فراوانی مجوزها گاها به‌سوی رانت حرکت کرده و تعریف ناشر در کشورمان دستخوش تغییراتی شده است. در حالیکه ناشر کسی است که برای نشر سرمایه‌گذاری کرده و این کار را درواقع یک بنگاه اقتصادی می‌داندکه ماحصل آن یک محصول فرهنگی است. حال این بنگاه اقتصادی نیازمند یک سازمان است تا تخصص‌های لازم در حوزه‌های مختلف را جمع‌آوری کرده، نیاز روز را شناسایی کند و مخاطب‌شناس باشد تا بتواند به برندسازی برسد. باید توجه داشت که لزوما همیشه ارائه محتوا توسط مولف انجام نمی‌شود بلکه گاهی لازم است که ناشر باتوجه به نیاز روز، محتوای موردنیاز جامعه را به مولف سفارش دهد.
وی یادآور شد: تا قبل از مطرح شدن بحث مجوز نشر، ناشران مثل شرکت‌های تجاری، ثبت شرکت کرده و به کار خود می‌پرداختند. با مطرح شدن بحث مجوز، نگاه به حوزه فرهنگ به نگاهی امنیتی سوق پیدا‌کرد. همین نگاه منجر به تعدد مجوزهای صادرشده و درنهایت افت کیفی کارها شد. در کنار چاپ کتب ارزشمند و فاخر، متاسفانه شاهد چاپ کتاب‌های بی‌محتوایی هستیم که هزینه‌های زیادی هم در پی دارد.
مدیر تعاونی شرکت ناشران گیلان به نشر الکترونیک اشاره کرد و اظهار داشت: در کنار پیشرفت نشر الکترونیک، کتب چاپی همچنان تیراژ و مخاطب خود را دارند و هرکدام از این دو جایگاه خود را حفظ کرده اند. البته از اواخر دهه 80 تا به امروز شاهد کاهش تیراژ کتاب‌ها نسبت به گذشته هستیم که دلایل خاص خودش را دارد. آشنایی با کتاب باید از کودکی آغاز شود که توسط نهاد خانواده و همچنین معلمین صورت می‌پذیرد. البته دغدغه‌های کنونی جامعه باعث شده که فرصت و انگیزه کافی برای آشنا شدن و آشناکردن با کتاب وجود نداشته باشد.  
وی ابراز کرد: نهادهای مربوطه وظیفه دارند مخاطبان را شناسایی کرده و شرایط تامین کتاب را برای مخاطب فراهم کنند. برای مثال در نمایشگاه کتاب سالانه که در گیلان برگزار می‌شود با استقبال بالایی از طرف عموم مواجه می‌شویم. پس باید سیاست‌گذاری‌ها در این حوزه تغییر یابد و شرایط اقتصادی نیز مدیریت شود تا با فراهم کردن فضای نشاط‌آور فکری، روانی، اقتصادی و غیره، شاهد رشد در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی باشیم. باید توجه داشت که همچنان کتب پرمحتوایی که فروش خوبی دارند، ارزش افزوده بالایی خواهند‌داشت. پس با مدیریت و ثبات اقتصادی باید چالش‌های این صنعت را برطرف کرد و با حمایت از نشرها و کتاب‌های خوب زمینه را برای رشد و ارتقا فرهنگی جامعه فراهم ساخت.

همچنین در این نشست، انوش نصر، پیشکسوت تئاتر، سینما و تلویزیون ضمن تاکید بر اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی گفت: در جایی خواندم که نوشته بود، آینده در دست کشوریست که مردمش کتاب می‌خوانند. 
وی با اشاره به مضمون آیه 257 سوره مبارکه بقره که می‌فرماید:  اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنوا یُخرِجُهُم مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النّورِ،  بیان کرد: خداوند اولین معلم است که انسان را از ظلمت و تاریکی به نور و روشنایی خارج می‌کند. ظلمت بی سوادی، روشنایی آگاهی و ابزار کار معلم کتاب است. 
نصر با بیان اینکه افراد کتابخوان انسان‌هایی روشنفکر و اندیشمند هستند، افزود: نویسندگان بزرگ جهان پس از نگارش کتاب، آن را به ویراستار تحویل داده تا ویراستار با تقلیل حجم کتاب، عصاره و چکیده آن را به شکلی زیبا و آراسته ارائه دهد تا برای مخاطب جذاب بوده و خوانش آن خسته کننده نباشد.